همشهری آنلاین-امیر رحیمی: جایی در ناحیه ۷ که محدوده حریم منطقه است و در حوالی روستای گلدسته دودکش‌های بلند کوره‌های آجرپزی روی دیگری از زندگی را به رخ هر بیننده‌ای می‌کشد. تصویری خاک‌آلود که با رنج‌کاری سخت آمیخته شده و زندگی مردمانی را قاب می‌گیرد که به افزایش ارتفاع ردیف‌های آجری دل خوش کرده‌اند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
کوره‌های فعال شمس‌آباد
سرکارگر را با راهنمایی کارگران در پایین کارگاه پیدا می‌کنیم؛ سعید احمدی جوانی که از نوجوانی در این کارگاه کار می‌کرده و اکنون هدایت کارگران دیگر را عهده‌دار است. عرق بر پیشانی و خاک بر لباسش نشسته است. با حوصله درباره کار و کارگران کوره‌های آجرپزی می‌گوید: «خراسانی‌ها زیاد و افغانی‌ها کمترند. به دلیل کاهش ساخت‌وساز، کار نسبت به گذشته کم است و برخی آجرپزی‌های شمس‌آباد عملاً تعطیل شده‌اند. کوره‌های فعال بیشتر تیغه سفالی تولید می‌کنند که استفاده از آنها در ساخت‌وساز رونق بیشتری دارد. هنوز آجرهای دستی نیز تولید می‌شود ولی اغلب آجرپزی‌ها دستگاه مخصوصی برای تهیه آجر فشاری خریداری کرده‌اند که سرعت تولید بیشتر و آجرهای سنگین‌تر و مرغوب‌تری دارند. در کوره‌هایی که دستگاه‌های تولید آجر فشاری و تیغه‌ای فعال است هفته‌ای ۹۰۰ هزار قطعه آجر تولید می‌کنند. در آجرپزی‌هایی هم که به روش دستی کار می‌شود هفته‌ای حدود ۵۰۰ هزار قطعه تولید می‌شود.»
دخل و خرج‌ها
در جست‌وجوی سایه از میان خاک رس داغ می‌گذرد و کنار دیوار کوره می‌ایستد. در حالی که نگاهش دنبال کارگران است ادامه می‌دهد: «اینجا کار از صبح زود شروع می‌شود تا آخر غروب. البته در ماه مبارک رمضان به جای روز، شب‌ها بیشتر کار می‌کنیم تا گرمای تابستان و سختی کار، کارگران روزه‌دار را از پا نیندازد. معمولاً در هر کارگاه آجرپزی بیش از ۵۰ نفر کار می‌کنند و هر کارگر روزانه ۵۰ تا ۷۰ هزار تومان مزد می‌گیرد. برخی بر اساس تعداد آجرها مزد می‌گیرند و برخی هم قراردادی کار می‌کنند. یعنی یک میدان را که بخشی از یک کوره است اجاره می‌کنند.»
میل‌های آجری بلند را که پس از ورود از دروازه جنوبی شهر، نظر هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند نشان می‌دهم تا درباره عملکرد آن بدانم. پاسخ می‌دهد: «در گذشته اینها دودکش کارگاه‌ها بودند ولی الان هیچ‌کدام کار نمی‌کنند ولی تخریب هم نشده‌اند و کنار کارگاه وجود دارند چون میراث فرهنگی به شمار می‌روند، الان به جای آنها از فن‌های بزرگ استفاده می‌شود که مصرف برق بالایی دارد. قیمت گاز و برق هم که بالا رفته و به همین دلیل اجاره کردن و اداره کوره‌ها سخت‌تر شده است. خاک خود کارگاه‌ها برای آجرپزی تمام شده و خاک مناسب آجرپزی از سایر نقاط خریداری می‌شود که قیمت حمل‌ونقل آن هم مدام بالا می‌رود.»
کارگران سختکوش
برخی کوره‌های شمس‌آباد بیش از ۸۰ تا ۱۰۰ سال قدمت دارند و دودکش‌ها که کارگران آنها را میل می‌نامند دیگر خاموش شده‌اند. حالا کوره‌های دیگری که شبیه کاروان‌سراهای قدیمی حجره‌بندی شده‌اند با مشعل‌های گاز داغ می‌شوند و سفال آجرها را می‌پزند. جمعیت روستا در فصول سرد سال به ۷۰۰ نفر هم نمی‌رسد و اغلب در مرغداری‌ها، گاوداری‌ها و... مشغولند اما ۶ ماه اول هر سال مهاجرت کارگرانی از تربت جام، تربت حیدریه، خراسان و کردستان به گودال‌هایی از خاک رس جمعیت را به بیش از ۲ هزار نفر می‌رساند. خانه‌های کارگران آجرپزی‌ها که برخی همراه با خانواده مقیم روستا شده‌اند ساختمان‌هایی قدیمی با امکاناتی مختصر است.
برخی از کارگران به ازای تولید هر آجر ۱۰ تومان مزد می‌گیرند.
«امیرحسین رضایی» ۲۸ ساله یکی از این افراد است که برای بالا بردن تعداد آجرها از نیمه‌شب که هوا خنک‌تر است کارش را شروع می‌کند. بخشی از سؤالاتمان را هم حین انجام کار زیر تیغ آفتاب پاسخ می‌دهد: «ساعت ۳ شب سر کار می‌آییم و تا غروب روز بعد بدون وقفه کار می‌کنیم. قبلاً نصاب ایزوگام بودم و دفتر کار هم داشتم اما کسادی بازار و کمبود سرمایه کارم را به اینجا کشاند. ۸ سال بیمه دارم و امیدوارم بالاخره روزی بازنشسته شوم. کار در آجرپزی‌ها جزء مشاغل سخت است و قبلاً بیمه رایگان داشت. اما از امسال باید بخشی از مبلغ بیمه ماهانه را خودم بپردازم.»
برادر بزرگش «رسول» که ۱۵ سال است همراه امیرحسین برای کار به کوره‌های آجرپزی می‌آید از سختی‌های کار و حقوق پایین سخن می‌گوید: «قیمت‌ها را وزارت کار تعیین می‌کند ولی این قیمت برای‌کاری به این سختی مناسب نیست. با این حال خدا را شکر می‌کنم که برای نان حلال زحمت می‌کشم و دستم در جیب خودم است.» پرس‌وجو از کارگران نشان می‌دهد مأموران شهرداری، وزارت بهداشت، وزارت کار و همچنین سازمان تأمین اجتماعی به‌طور مرتب به آجرپزی‌ها سرک می‌کشند. علاوه بر آن تمامی کارگران ایرانی آجرپزی‌ها بیمه تأمین اجتماعی دارند.
نام کوره‌ها
آجرپزی‌ها اغلب قدیمی‌اند و نام‌های قدیمی هم دارند. البته کمتر کسی نام آنها را می‌داند. در جست‌وجو برای آشنایی با این نام‌ها از «رضا حسین بیگی» کارگر قدیم و سرپرست امروز یکی از آجرپزی‌های شمس‌آباد سؤال می‌کنیم.
او در این‌باره اطلاعات جالبی دارد: «عده‌ای از مالکان کوره‌ها را خریده‌اند و گروهی دیگر از پدرانشان ارث برده‌اند. نام کوره‌ها نیز معمولاً یا به اسم مالکان است یا نوع آجری که تولید می‌کنند. برای مثال توسل، کیمیا، حاج عرب، برادران زهره، حاجی نایب، کوشیش و اتفاق، نام‌های برخی کوره‌های شمس‌آباد است. اغلب کوره‌ها بنچاق دارند. سند تجاری و کد اقتصادی هم دارند و زیر نظر وزارت صنایع کار می‌کنند. صاحبان برخی کوره‌ها هم که اخیراً یا در گذشته تعطیل شده‌اند به دنبال تغییر کاربری هستند که تا به حال محقق نشده است.»
شاید جالب باشد که بدانید برخی کارگران آجرپزی‌ها نسل در نسل همین شغل را داشته‌اند. این افراد کارگران شهرستانی هستند که پدر و حتی پدر بزرگشان طی فصل بهار و تابستان برای کار در آجرپزی‌ها به روستای شمس‌آباد می‌آمدند.
تغییر کاربری؟
تعطیلی کارگاه‌ها به دلیل بالا رفتن هزینه‌های تولید تغییر کاربری را به خواسته‌ای جدی برای صاحبان کوره‌ها تبدیل کرده است. «علیرضا رمضان پور» نایب رئیس شورای اسلامی روستای شمس‌آباد که زیر نظر شورای بخش چهاردانگه فعالیت می‌کند در این‌باره توضیح می‌دهد: «امسال گاز و برق صنعتی گران‌تر شده و هزینه‌های تولید بالا رفته و علاوه بر آن بازار ساخت‌وساز هم کساد و تقاضا برای آجر و تیغه سفالی کاهش یافته است. به همین دلیل برخی کوره‌ها تعطیل شده‌اند و برخی دیگر نیز در حال تعطیلی است. از سوی دیگر مالیات شغلی این حرفه نیز افزایش یافته است.
قیمت هر تن آجر ۶۵ هزار تومان مصوب است ولی از تولیدکننده ۴۵ هزار تومان هم نمی‌خرند. در این شرایط کارگران به دلیل درآمد کم کوره‌ها را رها می‌کنند و مالکان هم مایلند سند آجرپزی‌ها را به مسکونی تغییر کاربری بدهند. این افراد حداقل انتظار دارند شرایطی مهیا شود تا بتوانند کسب و کار دیگری در این اراضی راه بیندازند یا به سایر مشاغل صنعتی بپردازند.» او معتقد است چنین اقدامی در صورتی که بر اساس برنامه‌ای درست و مناسب باشد می‌تواند هم مشکلات فعلی را برطرف کند و هم به کسب و کار در روستای شمس‌آباد رونقی دوباره بخشد.
پخت آجر
روش سنتی یا همان دستی تولید آجر زحمت زیادی دارد. ابتدا گل رس را در قالب‌های چوبی پر می‌کنند و سپس گل شکل گرفته را زیر آفتاب می‌گذارند تا خشک شود. گل خشک شده ۲۴ ساعت در کوره می‌پزد تا به آجر محکم تبدیل شود. در این روش فقط به بیل و قالب‌های مخصوص نیاز است که معمولاً چوبی یا پلاستیکی هستند. آجرهای فشاری یا پرسی هم همین مدت در کوره می‌مانند ولی کار قالب زنی آنها را دستگاه‌های مخصوص انجام می‌دهند. کارگران هم فقط حمل‌ونقل و ردیف چینی آجرها را انجام می‌دهند.
قمیرکوره‌ها
حرارت کوره‌ها از طریق فن‌های بزرگ تنظیم می‌شود که با عبور هوای گرم از میان آجرها به خشک شدن سریع‌تر آنها کمک می‌کنند. هر کوره از حدود ۲۶ قمیر تشکیل شده که تعداد مشخصی آجر در آن، جا می‌شود و گاهی معیار کار روزانه کارگران قرار می‌گیرد. قمیرها در واقع اتاقک‌های کوره هستند و به دلیل نوع معماری درونی هوای گرم در آنها از پایین به بالا جریان می‌یابد.
مظنه چند؟
هر تن آجر معمولی و فشاری که حدود ۴۰۰ قطعه است کمتر از ۵۰ هزار تومان از کارگران قراردادی یا صاحبان کوره‌ها خریداری و بیش از ۶۵ هزار تومان به سازندگان بنا فروخته می‌شود. البته برخی می‌گویند آجر را دانه‌ای می‌فروشند و با سود بیشتر. تیغه‌های سفالی هم هر قطعه ۲۳۰ تومان خریداری می‌شود اما در مغازه‌ها و مراکز فروش مصالح ساختمانی حدود ۲۷۰ تا ۳۰۰ تومان به فروش می‌رسد.
تیغه‌های سفالی
تیغه‌های سفالی سبک ترند و به همین دلیل استفاده از آنها در ساخت‌وساز رونق دارد. علاوه بر آن به دلیل توخالی بودن می‌توان از یونولیت نسوز برای عایق کردن آنها استفاده کرد. ساخت تیغه‌های سفالی به دستگاه‌های بیشتری نیاز دارد. ابتدا خاک رس سرند یا همان الک و سپس آسیاب می‌شود بعد و به خوبی مالش داده می‌شود تا آخر سر گل رس سبک به دست آید. پس از قالب‌گیری نیز تیغه‌ها زیر آفتاب خشک می‌شوند و حدود ۱۰ ساعت در کوره می‌پزند. معمولاً حین جابه‌جایی تیغه‌ها در مراحل مختلف کار نیز بخشی از آنها تخریب و جزو تلفات کار حساب می‌شوند.
کوره‌های آلاینده
آجرپزی‌ها طبق ضوابط طرح جامع ساماندهی که مشاغل را به ۳ رنگ سبز، زرد و قرمز تقسیم می‌کند جزء مشاغل آلاینده محسوب می‌شوند. اما طرح جامع ساماندهی برای محدوده شهری تنظیم شده و مشاغل حریم منطقه را شامل نمی‌شود. از سوی دیگر طبق مصوبه‌های زیست‌محیطی شورای اسلامی شهر مشاغل آلاینده باید به ۱۲۰ کیلومتری پایتخت منتقل شوند. روشی برای مصون نگه‌داشتن شهر از آلاینده‌های زیست‌محیطی که معمولاً به دلایل فنی و ملاحظات اجتماعی به کندی پیش می‌رود.
کودکان در معرض خطر
تماس مداوم دست با خاک رس و به‌ویژه با آجرهای پخته و آماده، حساسیت پوستی ایجاد می‌کند و اغلب به بروز زخم‌های عمیق در دست کارگران منجر می‌شود. مهاجرت برای کار به همراه خانواده نیز گودال‌های رسی را میزبان کودکانی می‌کند که برخی از آنان در میان خاک رس قدم می‌زنند یا به بازی می‌پردازند. این کودکان حتی اگر در کوره‌ها کار هم نکنند احتمال ابتلا به بیماری‌های پوستی و التهاب چشم و مخاط دهان و بینی و همچنین بیماری‌های گوارشی در میان آنها بالاست.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۸ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۴/۱۵
نظر شما